Hàng ngày có đông đảo du khách đến thăm quan khu du lịch Cát Cát (Sa Pa).     Ảnh: Trần Anh

Di sản văn hóa Lào Cai là tài nguyên du lịch có sức hấp dẫn  mạnh mẽ, là động cơ tác động đến quyết định tiêu dùng của du khách, là một yếu tố cung không thể thiếu của hoạt động du lịch bên cạnh các yếu tố về cơ sở vật chất chuyên ngành, cơ sở hạ tầng và nguồn nhân lực. Di sản cũng có thể là công cụ hỗ trợ tích cực trong việc định vị, xây dựng thương hiệu du lịch Lào Cai. Song song với đó, việc phát triển du lịch tại Lào Cai hướng tới các giá trị văn hóa lịch sử không những đã trở thành trào lưu chung của nhiều địa phương mà còn thông qua đó quảng bá các giá trị di sản đặc trưng của từng vùng, miền đồng thời nâng cao ý thức của cộng đồng trong việc bảo vệ các di sản văn hóa Lào Cai.
Chủ trương phát triển du lịch gắn với bảo tồn văn hóa vùng miền được cụ thể hóa bằng Đề án số 13 - Phát triển thiết chế văn hóa, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Lào Cai giai đoạn 2011 - 2015” và Đề án số 9: Phát triển kinh tế du lịch Lào Cai giai đoạn 2011 - 2015. Theo đó Lào Cai thực hiện đề án bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc đã hỗ trợ du lịch phát triển và ngược lại du lịch phát triển  cũng tác động đến vấn đề bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc như khôi phục các ngành nghề thủ công truyền thống , nghề nấu rượu đặc sản, bảo tồn và phát huy hệ thống các lễ hội các dân tộc, phát huy giá trị các chợ phiên văn hóa trở thành điểm du lịch hấp dẫn…
Theo tổ chức du lịch thế giới WTO, du lịch hướng tới các giá trị di sản văn hóa lịch sử đã gia tăng mạnh mẽ và đang được nhân rộng trên thế giới. Hiện nay di sản là yếu tố quan trọng, là đích đến của khoảng 40% các chuyến du lịch quốc tế.
Đối với Lào Cai, việc phát triển du lịch với bảo tồn, phát huy các giá trị di sản văn hóa được thực hiện tốt, tạo hiệu quả tích cực. Khu du lịch Sa Pa, thành phố Lào Cai, Bắc Hà, Bảo Yên…là những điểm sáng trong khai thác hiệu quả giá trị di sản phục vụ phát triển du lịch. Nhờ vậy  lượng khách đến Lào Cai ngày càng tăng.  Trong năm 2012 Lào Cai đón 948.000 lượt khách, doanh thu xã hội về du lịch đạt 1.840 tỷ đồng, năm 2013 Lào Cai phấn đấu đạt mốc 1 triệu lượt khách du lịch với 480 khách sạn, nhà nghỉ (trong đó có 80 khách sạn xếp hạng 1- 4 sao)...
Kết quả phát triển du lịch gắn với bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc trước hết thể hiện bằng việc hình thành hệ thống các làng du lịch cộng đồng (Bản Dền, Tả Van, Cát Cát, Tả Phìn - Sa Pa; Trung Đô, Bản Phố, La Hối, Tả Van Chư - Bắc Hà), thực sự đã góp phần xóa đói giảm nghèo. Thông qua phát triển du lịch cộng đồng nhiều nhà nghỉ lưu trú tại gia đã được hình thành, đến nay Lào Cai đã có 80 nhà nghỉ lưu trú tại gia (homestay) chủ yếu tập trung tại khu du lịch Sa Pa và Bắc Hà. Đồng bào tham gia kinh doanh du lịch cộng đồng đã có mức thu nhập bình quân 25 - 30 triệu đồng/hộ/năm thông qua thu tiền lưu trú, ẩm thực và bán các mặt hàng thủ công truyền thống, tham gia hướng dẫn du lịch. Việc khám phá các bản làng văn hóa dân tộc trên các tuyến du lịch cộng đồng của du khách bằng đi bộ (Trekking), đi xe đạp là những tour du lịch đầy hấp dẫn. Tuyến đường Sa Pa của Việt Nam được sách hướng dẫn du lịch Lonely Planet  lựa chọn là  1 trong 10 con đường mòn tuyệt vời nhất khắp thế giới dành cho du khách thích đi bộ nhẹ nhàng vào ban ngày. Trong đó có các tuyến: Sapa - Lao Chải - Tả Van - Bản Dền - Thanh Phú; Tuyến Sapa - Cát Cát - Sín Chải là những tuyến du lịch hàng năm thu hút được trên 20 vạn lượt khách du lịch nước ngoài trải nghiệm.
Du lịch gắn với di sản văn hóa tâm linh dọc sông Hồng được Lào Cai  chú trọng. Đến nay toàn tỉnh đã có 27 di tích văn hóa lịch sử, danh thắng (trong đó có 17 di tích, danh thắng cấp quốc gia). Đặc biệt quần thể di tích Đền Thượng, đền Bảo Hà được trùng tu, nâng cấp, quy hoạch thành những điểm du lịch tâm linh hấp dẫn, mỗi năm thu hút hàng trăm ngàn du khách hành hương. Các di tích văn hóa lịch sử khác như Bãi đá cổ Sa Pa, dinh thự Hoàng A Tưởng cũng là điểm đến thu hút du khách.
Việc sưu tầm các hiện vật, bảo tồn lễ hội truyền thống cũng góp phần khai thác thành sản phẩm du lịch văn hóa. Tiến hành sưu tầm hơn 300 hiện vật chủ yếu là trang phục, các công cụ, dụng cụ của dân tộc Bố Y, Hà Nhì, La Chí  để chuẩn bị cho việc trưng bày tại Bảo tàng tỉnh. Đã bảo tồn, duy trì 06 lễ hội tiêu biểu các dân tộc Lào Cai gồm : Lễ hội Gầu tào người Mông, Lễ hội xuống đồng của người Tày, Lễ hội Roóng Poọc của người Giáy, Lễ hội tạ ơn trâu (Sừ dề pà) của người Bố Y , Lễ cấp sắc của người Dao, Lễ hội "Gặt Tu Tu" của người Hà Nhì đen ở Ý Tý (Bát Xát). Các Lễ hội được tái hiện từ địa điểm, thời gian, nghi thức đến đối tượng tham gia góp phần  tạo ra các sản phẩm du lịch hấp dẫn cho loại hình du lịch khám phá. Riêng Lễ hội Gầu Tào của người Mông ở Pha Long hàng năm đã thu hút khoảng 15.000 người dân và du khách tham dự.  Đặc biệt, các nghi lễ cấp sắc của người Dao Lào Cai, Lễ hội Gầu tào của người Mông và nghi lễ then của người Tày ở Lào Cai đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đã và đang khai thác phát triển thành sản phẩm du lịch.
Giá trị văn hóa của chợ phiên vùng cao, ruộng bậc thang được các doanh nghiệp du lịch khai thác thành các chương trình du lịch đặc trưng. Chợ phiên ở vùng cao Lào Cai luôn là điểm đến hấp dẫn của du khách nước ngoài, nhất là chợ phiên: Mường Hum, Ý Tý (huyện Bát Xát), Cốc Ly, Bắc Hà, Lùng Phình (huyện Bắc Hà), Cán Cấu (huyện Si Ma Cai), Mường Khương, Cao Sơn, Pha Long, Lùng Khấu Nhin (huyện Mường Khương). Trong đó, chợ phiên Bắc Hà được Tạp chí du lịch Serendib xếp là 1 trong 10 chợ phiên nổi tiếng nhất Đông Nam Á. Chợ Bắc Hà còn là chợ phiên duy nhất cả nước có khu dành riêng cho mua bán ngựa với hàng trăm con ngựa được mua bán mỗi phiên. Nơi đây, có khu dành riêng cho người dân bày bán đặc sản rượu ngô Bản Phố nổi tiếng miền núi phía Bắc chưng cất từ loại men làm bằng lá cây rừng và nấu bằng nước suối trên độ cao hơn 1.200 mét. Thăm chợ phiên Bắc Hà, khách du lịch còn được thưởng thức món đặc sản thắng cố do người Mông nấu từ thịt và lục phủ ngũ tạng của ngựa cùng với thảo quả tạo nên hương vị độc đáo chỉ nếm một lần nhưng nhớ mãi không quên. Chợ phiên Cán Cấu ở huyện biên giới Si Ma Cai được không ít trung tâm lữ hành quốc tế ghi vào tour thăm Tây Bắc (Việt Nam) vì nơi đây còn được coi là chợ trâu lớn nhất các tỉnh miền núi phía Bắc. Chợ Cán Cấu là một trong những nơi bán nhiều sản phẩm thổ cẩm dệt bằng tay, món quà được nhiều du khách nước ngoài chọn mua tặng người thân khi sang thăm Việt Nam.
Giá trị danh thắng các ruộng bậc thang tại Sa Pa và Bát Xát được du khách đặc biệt quan tâm. Ruộng bậc thang Sa Pa (di tích - danh thắng quốc gia) đang tạo thêm sản phẩm du lịch độc đáo cho Lào Cai và là điểm đến hấp dẫn của tour Sa Pa, đặc biệt sau khi  bạn đọc Tạp chí du lịch Travel and Leisure (Mỹ) bình chọn ruộng bậc thang Sa Pa là một trong 7 ruộng bậc thang kỳ vỹ nhất châu Á và thế giới.
Những năm qua, tại các xã vùng cao trong tỉnh, việc bảo tồn và phát triển nghề và làng nghề truyền thống được chú trọng. Nhiều làng nghề đã tạo thương hiệu uy tín trên thị trường.  Sa Pa, Bắc Hà là nơi hội tụ các làng nghề truyền thống gắn với phát triển du lịch. Nơi đây, các sản phẩm thêu - dệt thổ cẩm, hàng thủ công mỹ nghệ, rèn đúc, nấu rượu… được du khách biết đến. Với mục tiêu bảo tồn và phát triển các làng nghề truyền thống gắn với phát triển du lịch, Lào Cai đã đẩy mạnh quảng bá, giới thiệu và tiêu thụ sản phẩm thủ công truyền thống thông qua các vùng du lịch. Đặc biệt, nghề dệt thổ cẩm là một trong những sản phẩm chiếm ưu thế trên thị trường.  Sa Pa với tiềm năng lợi thế phát triển du lịch,  nghề thêu - dệt thổ cẩm phục vụ khách du lịch phát triển mạnh. Hiện, toàn huyện có 11 làng nghề thêu, dệt thổ cẩm thuộc các xã: Tả Phìn, San Sả Hồ, Sa Pả với khoảng 1.050 hộ tham gia tập trung và một số tổ hợp của Hội Phụ nữ huyện với 150 lao động, mỗi năm sản xuất và xuất khẩu đạt trị giá hàng tỷ đồng. Cùng với Sa Pa, huyện Văn Bàn, Bắc Hà… đã hình thành làng nghề thêu, dệt thổ cẩm thu hút lao động lúc nông nhàn. Các làng nghề truyền thống ở Lào Cai còn được biết đến các sản phẩm rượu San Lùng (Bát Xát), rượu ngô Bản Phố (Bắc Hà) được  sản xuất theo những bí quyết có từ lâu đời, đang là hàng hóa bán cho khách du lịch.
Ngoài ra để khai thác và phát huy các giá trị văn hóa, bảo tồn văn hóa gắn với phát triển du lịch, hàng năm tỉnh Lào Cai tổ chức các sự kiện văn hóa du lịch mang tính thương hiệu như: Lễ hội Đền Thượng, Đền Bảo Hà, Lễ hội trên mây; Giải chinh phục khám phá Fansipan, Giải đua ngựa truyền thống. Các sự kiện văn hóa du lịch được tuyên truyền quảng bá và bước đầu thu hút được các doanh nghiệp du lịch trong và ngoài tỉnh tham gia xây dựng các chương trình du lịch gắn với các sự kiện thu hút khách du lịch. Đặc biệt tháng 11 năm nay, Tỉnh tổ chức kỷ niệm 110 năm du lịch Sa Pa gắn với nhiều  hoạt động văn hóa (như lễ hội đường phố, trưng bày ảnh Sa Pa...) tái hiện những không gian văn hóa sống động là điểm nhấn gắn kết với các hoạt động du lịch.
Tuy nhiên việc phát triển du lịch gắn với bảo tồn văn hóa của Lào Cai còn đối mặt với những khó khăn thách thức như sức ép từ văn hóa ngoại lai do hội nhập, đặc biệt từ chính tác động của khách du lịch. Đó là những nguy cơ mai một bản sắc văn hóa như ít người dân tộc biết nghề thủ công truyền thống, việc bảo tồn và giữ gìn trong kiến trúc, trang phục, phong tục truyền thống còn hạn chế. Hệ thống thiết chế văn hóa đã được đầu tư  nhưng còn thiếu các thiết chế lớn, gây khó khăn để khai thác phát triển gắn với du lịch. Việc khai thác các lễ hội truyền thống thành sản phẩm du lịch còn chưa có sự vào cuộc nhiều từ các doanh nghiệp du lịch...
Mục tiêu đến năm 2015, Lào Cai đón 1,2 triệu lượt khách du lịch với quan điểm phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn văn hóa dân tộc và bảo vệ môi trường sinh thái. Để vượt qua các khó khăn, thách thức và hoàn thành mục tiêu trên, đặc biệt hướng tới năm du lịch quốc gia 2017 tổ chức tại Lào Cai, Tỉnh sẽ tập trung vào một số giải pháp chính sau:
Một là, quan tâm quy hoạch thiết chế văn hóa gắn với bảo tồn và phát huy các giá trị của di sản văn hóa trong phát triển du lịch. Đặc biệt trong điều kiện đường cao tốc Lào Cai - Nội Bài sắp được hoàn thành, trục hành lang kinh tế Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng có sự phát triển năng động, Tỉnh sẽ hình thành các thiết chế văn hóa lớn tại các vệ tinh du lịch thành phố Lào Cai, khu du lịch Sa Pa (các nhà văn hóa, nhà hát, bảo tàng...) để gắn kết với các hoạt động du lịch và là những điểm thăm quan cho du khách;
Hai là: Phát triển các sản phẩm du lịch tiêu biểu gắn với văn hóa cộng đồng. Nâng cao nhận thức của cộng đồng trong phát triển du lịch văn hóa; Đặc biệt phát huy vai trò và lợi ích của cộng đồng trong khai thác phát triển văn hóa với du lịch;
Ba là: Chú trọng phát triển bộ máy,  đội ngũ nhân lực làm du lịch và văn hóa tại các địa phương, đặc biệt có cơ chế phù hợp khuyến khích các nghệ nhân tham gia các hoạt động du lịch văn hóa;
Bốn là: Hoàn thiện chính sách văn hóa, Đề án khuyến khích phát triển du lịch cộng đồng thu hút các nguồn lực trong phát triển du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn nền văn hóa;
Năm là, tiếp tục duy trì tổ chức các sự kiện văn hóa du lịch mang tính thương hiệu hàng năm như: Lễ hội trên mây, Giải đua ngựa truyền thống, Giải chinh phục khám phá Fansipan khai thác gắn với xúc tiến quảng bá, thu hút khách du lịch và mục tiêu bảo tồn di sản văn hóa...
Sáu là, bảo tồn và phát huy giá trị của văn hóa vật thể,  phi vật thể, đặc biệt các lễ hội dân tộc truyền thống tiêu biểu, mở rộng quy hoạch nâng cấp, trùng tu quần thể danh thắng di tích đền Thượng, đền Bảo Hà thành các điểm đến du lịch tâm linh. Xếp hạng  ruộng bậc thang Bát Xát thành di tích danh thắng quốc gia trong khai thác phát triển du lịch./.