Y Tý là xã vùng cao thuộc huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai, cách huyện lị khoảng 68 km về phía Tây Bắc, có địa hình phức tạp, bị chia cắt bởi các dãy núi cao. Xã nằm trên vùng núi đá có độ cao hơn 2000m. Đứng trên cao nhìn xuống, vẻ đẹp mộc mạc, xưa cũ của những ngôi nhà trình tường mái xanh rêu với lối kiến trúc độc đáo (nhà hình vuông, tường đất, mái tranh nhọn hình kim tự tháp) của người Hà Nhì đã khiến không ít người liên tưởng đến những cây nấm khổng lồ tuyệt đẹp mọc bên sườn núi.

Nhà Nấm Ý Tý mùa lúa chín (Ảnh: Sưu tầm)

Nơi đây mây mù phủ kín quanh năm và thời tiết vô cùng khắc nghiệt, đường lên Y Tý quanh co, khúc khuỷu. Ấy vậy mà ngày càng nhiều du khách thập phương tìm đến với Y Tý để chiêm ngưỡng vẻ đẹp đơn sơ, mộc mạc, con người thân thiện, chân chất và mến khách nơi “biển mây” này. Theo những con đường mòn xoắn ốc ngược lên đỉnh núi cao chót vót, rồi chìm nghỉm trong sương mù và mây trắng. Y Tý bất chợt hiện ra trước mắt với khung cảnh mênh mông núi rừng nên thơ và hữu tình.

Ảnh: Hùng Mạnh

Là một trong những dân tộc ít người nhất Việt Nam sinh sống ở Y Tý bên cạnh đồng bào các dân tộc H' Mông, Dao, Giáy… người Hà Nhì đã làm nên nét quyến rũ rất riêng cho mảnh đất khô cằn khắc nghiệt bằng những ngôi nhà trình tường độc đáo của mình. Những ngôi nhà trình tường vững chắc nằm ngay trên nền đất, tường được làm từ đất nện và mái trông xa như hình kim tự tháp. Tường nhà có độ dày từ 40 - 50 cm, cao từ 4m đến 5m, diện tích trung bình của lòng nhà khoảng 60 – 80m², với hai vòng trong và ngoài.

Ảnh: Hùng Mạnh

Sau mỗi vụ mùa là thời điểm bà con tu sửa những ngôi nhà đã cũ nát hoặc trình tường xây nhà mới. Công đoạn đầu tiên sau khi chọn được mẫu đất ưng ý là đặt móng bằng các loại đá núi. Tiếp đến là công đoạn trình tường nhà. Đất đã chọn được đưa vào khuôn, dùng chày gỗ giã để nén chặt với nhau, tạo nên bức tường vững chắc. Sau đó lắp ghép các xà và đòn tay gỗ để lợp mái. Nhà trình tường không có hiên và mái dốc ngắn, lúp xúp lợp từng lớp cỏ tranh.
Cấu trúc nhà trình tường của người Ha Nhì không chỉ xuất phát từ điều kiện kinh tế còn khó khăn, thiếu thốn của xã vùng cao biên giới mà nó còn thể hiện sự thích ứng với thời tiết khắc nghiệt ở đây. Những căn nhà trình tường bằng đất rất dày này sẽ giúp người Hà Nhì  giữ ấm vào đông mà vẫn mát mẻ vào mùa hè. Có thể nói thời điểm đẹp nhất để chiêm ngưỡng vẻ đẹp Ý Tý là vào mùa hè và mùa thu khi những ngôi nhà nấm nổi lên trong bức tranh núi rừng xanh biếc hay mùa lúa chín vàng óng ánh trong cái nắng thu nhè nhẹ, man mát.
Ngôi nhà nấm – một tuyệt tác do chính bàn tay con người làm ra, là sản phẩm văn hóa đặc sắc của đồng bào Hà Nhì, được đúc kết tinh hoa từ các thế hệ đi trước để lại. Hiện nay, những ngôi nhà trình tường theo nguyên mẫu của người Hà Nhì ở Y Tý không còn nhiều nhưng sức hấp dẫn của chúng dường như không hề thay đổi, nhất là với những tay săn ảnh vào những lúc bình minh lên và hoàng hôn buông xuống. Nếu bạn có cơ hội đặt chân đến đất Lào Cai, đừng quên tìm đến Y Tý để cảm nhận và chiêm ngưỡng nét đẹp của vùng đất thân thương này nhé.